Toerist in het Amsterdam van 1883

Amsterdam heeft altijd aantrekkingskracht uitgeoefend op reizigers van heinde en verre. Maar hoe was het hier als toerist pakweg 130 jaar geleden? We pakten er de reisgids over Amsterdam van Tjomme van Holkema uit 1883 bij.

Uitgever Van Holkema vervaardigde naar aanleiding van de komende wereldtentoonstelling in 1883 de eerste ‘Geillustreerde gids voor de bezoekers van Amsterdam’, bestaande uit een gidsje en een kaart. Op deze kaart is goed te zien wat in 1883 Amsterdams bezienswaardigheden waren. Sommige bestaan niet meer, sommige nog wel en zijn ook vandaag de dag toeristische trekpleisters.

De ‘Geïllustreerde gids voor de bezoekers van Amsterdam’ uit 1883 van Tjomme van Holkema

Het gidsje van Van Holkema was verkrijgbaar in boekenwinkels, uiteraard ook in boekhandel Scheltema&Holkema van Van Holkema zelf, gelegen aan het Damrak. In Londen had de wereldtentoonstelling 7 miljoen bezoekers getrokken, men was dus gewaarschuwd. Op de wereldtentoonstelling die van 1 mei tot 1 oktober 1883 gehouden werd op het Museumplein kwamen uiteindelijk een miljoen bezoekers af. Het was de eerste keer dat Amsterdam met massa-toerisme te maken kreeg.

De toeristische map van Amsterdam uit 1883 uit de Geïllustreerde gids voor bezoekers van Amsterdam (opklikken voor groot)

Bezienswaardigheden

Op de kaart van Van Holkema bestaat het huidige Centraal Station nog niet, bezoekers kwamen aan bij een treinstation bij het Westerdok of het Rijn Spoorweg Station bij het huidige Weesperplein. Van daar ging het verder per paardenbus of -tram, dit was de manier waarop men zich in de stad verplaatste: massaal gefietst werd er nog niet, de auto was nog niet uitgevonden. Reizen was toen voornamelijk voorbehouden aan de meer vermogenden, dus geslapen werd er in het prijzige Amstel Hotel of Hotel Rondeel, het huidige Hotel de l’Europe.

Hotel Rondeel -op deze plek verscheen later Hotel de l’Europe- bij het Muntplein, samen met het Amstel Hotel en Hotel Americain ook toen al één van de betere hotels

Overdag vermaakte men zich in Artis, het Vondelpark of het Paleis voor Volksvlijt op het Frederiksplein. Dit prachtige grotendeels glazen gebouw werd in 1864 geopend en gebruikt als tentoonstellings- en concertruimte en werd in 1929 door brand verwoest, tegenwoordig staat hier het kantoor van de Nederlandsche Bank.

Het Paleis voor Volksvlijt gezien vanaf de Utrechtsestraat, vermaarde Amsterdamse bezienswaardigheid. In 1929 afgebrand. Tegenwoordig wordt deze locatie opgesierd door het kantoor van de Nederlandsche bank

’s Avonds werd er gegeten en gedronken in Die Port van Cleve aan de Nieuwezijds Voorburgwal, in die tijd ook een favoriete hangout van Amsterdamse hippe schrijvers en schilders dus goed voor het spotten van celebs. Voor het echte nachtwerk ging men door naar Mille Collones op het Rembrandtplein, een naar Parijs voorbeeld gemodelleerde nachtclub. Op de plek waar vroeger Mille Collones zat bevindt zich tegenwoordig disoctheek Escape.

Café-restaurant en toenmalige hotspot Die Port van Cleve aan de Nieuwezijds Voorburgwal, tweede gebouw rechts. Bestaat nog steeds. Helemaal links het oude postkantoor, thans Magna Plaza

Het Rembrandtplein richting Reguliersbreestraat in de tijd van Van Holkema’s reisgids: het grote gebouw in het midden is hotel/café/nachtclub Mille Colonnes, hier eindigde menig avond van vertier

Wereldtentoonstelling

Op het huidige museumplein werd de grote wereldtentoonstelling van 1883 gehouden, een jaarlijks terugkerend evenement dat ook nu nog elk jaar in een ander land wordt gehouden. Op de wereldtentoonstelling tonen bevriende landen elkaar hun culturele, economische en technologische hoogstandjes. Het spiksplinternieuwe Rijksmuseum is dan al de blikvanger van het museumplein, maar de collectie bevindt zich nog in het Trippenhuis.

Bij de wereldtentoonstelling van 1883 was ook een speciale ‘koloniale afdeling’, daar werden niet alleen overzeese kruiden en specerijen tentoongesteld maar ook een nagebouwd Indisch dorpje inclusief authentieke bewoners.

Het museumplein tijdens de wereldtentoonstelling, op de achtergrond het spiksplinternieuwe Rijksmuseum

Praktische tips voor den reiziger

Het geïllustreerde reisgidsje van Van Holkema prijst Amsterdam als volgt aan: ‘Parijs, Weenen en Berlijn mogen van meer pracht getuigen; Londen en New York mogen hun bezoekers overweldigen door hun grootte en grootschheid, – Amsterdam met zijn grachten en torens spant de kroon in schilderachtigen aanleg en kenschetsende volksbuurten.’

Naast informatie over bezienswaardigheden staan er in de gids ook tips van praktische aard zoals wijze van vervoer: per rijtuig door de stad kost 1 gulden per uur, per paardentram – de lijnen hebben geen cijfers maar gaan van a t/m h, tarief 12,5 cent. Voor contact met het thuisfront kan men zich wenden tot het postkantoor achter het Paleis (tegenwoordig Magna Plaza) de telefoon bestond nog niet maar bij spoedgevallen kon men gebruik maken van de rijkstelegraaf voor het versturen van een telegram.

Ook handig: een overzicht met badhuizen, niet alle hotels hebben uitgebreide wasvoorzieningen. Verder een overzicht van politiebureaus, consuls (ambassades) en ziekenhuizen. Kortom: met de reisgids van Van Holkema in de hand kon met de toerist in het Amsterdam van 1883 weinig misgaan.

Het reisgidsje uit 1883 bevat illustraties van sommige bezienswaardigheden, waaronder het Paleis op de Dam